امام صادق عليهالسلام بحث بين شاگرد و استاد و يا بين شاگردان را برقرار مينمود تا در علوم مختلف متبحر شوند. شاگردان و اصحاب امام صادق از اين جهت با حضرت بحث ميکردند که علوم را بهتر درک کنند.
به عنوان نمونه، جابر بن حيان دربارهي مسائل مختلف با امام به بحث و گفت و گو ميپردازد و در ضمن آن سؤالات خود را از حضرت ميپرسد. برخي از اين سؤالات عبارتند از: سؤال دربارهي وحدت وجود، فلسفهي احکام، همگاني شدن احکام، فلسفهي نسخ، فلسفهي تغيير قبله، فلسفهي انتخاب کعبه براي قبله، فلسفهي انتحار، مرگ، زندگي، آفرينش، فلسفهي کم شدن حافظه در پيري، فلسفهي بيماري و آغاز آفرينش و پايان جهان. [1] .
امام صادق عليهالسلام اصحاب و راويان خود را از جدايي بين قول و عمل و عقيده و سلوک بر حذر ميداشت و آنها را نصيحت ميکرد که مردم را با رفتارتان آموزش دهيد نه با مواعظ و ارشادات. [2] هدف امام از فعاليتهاي فکري و علمي، درمان جهل امت از لحاظ عقيده به مکتب و نظام، ايستادگي در برابر امواج کفرآميز و شبهههاي گمراه کنندهي آن، و نيز حل مشکلاتي بود که از انحراف ناشي شده بود.
آزادي بحث در مسائل مذهبي، از زماني شروع شد که امام صادق فرهنگ شيعي را به وجود آورد. در آن فرهنگ، مباحث مذهبي وارد مباحث علمي شد و در مراحل بعدي با آن يکي گرديد و در قرون بعد به جايي رسيد که دانشمندان مذهب شيعه، آن مذهب را با قوانين علمي به ثبوت ميرساندند.
در نتيجهي فکر بيگانگان، از راه ترجمه کتابهاي يوناني، فارسي، هندي و پديد آمدن گروههاي خطرناک از قبيل «غلات»، «زنادقه»، «جاعلان حديث»، «اهل رأي و قياس»، و «متصوفه»، زمينههاي مساعدي براي رشد انحراف فکري فراهم شد که امام صادق در برابر آنها ايستادگي کرده و در سطح علمي، با آنها به گفت و گو و بحث و مناظره پرداخت و خطوط فکري آنها را براي امت اسلامي افشا نمود. [3] .
فعاليتهاي امام در ايستادگي قاطعانه در برابر شبهههاي غرض آلود در زمينه عقايد و نظريات ديني که از لحاظ اغراض سياسي به منظور از بين بردن روح حقيقي اسلام منتشر ميشد، متمرکز بود.
محضر درس امام جعفر صادق يک جلسه بحث آزاد بود که در آن هر شاگرد ميتوانست به استاد ايراد بگيرد و اگر بتواند، نظريهاش را رد کند. امام صادق نظريهاش را به شاگردان تحميل نميکرد و آنها را در پذيرش نظريه استاد آزاد ميگذاشت. آنچه سبب ميشد که شاگردان امام نظريه او را بپذيرند، تأثير درس استاد بود.
امام صادق عليهالسلام علاوه بر اين که به همه سؤالات پاسخ ميدادند، در بحثهاي طولاني نيز با صبر و متانت، به مباحث گوش ميداد و با اتخاذ شيوههاي مختلف، طرف مقابل را مجاب ميکردند. به طور مثال مناظرهاي طولاني بين امام صادق و يک زنديق صورت گرفت که يونس بن ظبيان آن را روايت کرده است. اين مناظره مشتمل بر 85 سؤال است که آن زنديق مطرح نموده و حضرت نيز با ادب، احترام، و صبر به تمامي آنها پاسخ گفته است. البته ضمن آن مباحث، امام صادق نيز سؤالهايي از زنديق ميپرسد. [4].
پی نوشت ها:
[1] مناظره در رابطه با مسائل ايدئولوژي، محمدي ري شهري، محمد، صص 104-72، انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1359 ش.
[2] الامام الصادق دراسات و أبحاث، المستشارية الثقافية للجمهورية الاسلامية الايرانية بدمشق ص 329، 1412 ه.
[3] زندگاني تحليلي پيشوايان ما ائمه دوازده گانه (ع)، اديب، عادل، مترجم: دکتر اسدالله مبشري، ص 190 و 191.
[4] براي اطلاع بيشتر دربارهي اين مناظره، رک: الاحتجاج، ج 3، صص 323-264؛ بحارالانوار، ج 10، صص 194-165.
