وقت معلوم

عبارت «وقت معلوم» يک بار در آيه 38 سوره «حجر» و بار ديگر در سوره «ص» آيه 81 به کار رفته است. آن هنگام که ابليس مأمور به سجده بر آدم شد؛ ولي سجده نکرد، خداوند فرمود: «اي ابليس! چه چيز مانع تو از سجده کردن بر مخلوقي که با قدرت خود او را آفريدم گرديد؟ آيا تکبر کردي. يا از برترين‏ها بودي؟ گفت: من از او بهترم! مرا از آتش آفريده‏اي و او را از گل! فرمود: از آسمان‏ها [و از صفوف فرشتگان] خارج شو که تو رانده درگاه مني! و مسلماً لعنت من بر تو تا روز قيامت خواهد بود. عرض کرد: پروردگار من! مرا تا روزي که انسانها برانگيخته مي‏شوند، مهلت ده. فرمود تو از مهلت داده شدگاني؛ ولي تا روز و زمان معيني». [1] .
ابليس هنگامي که خود را رانده درگاه خدا ديد و احساس کرد که آفرينش انسان سبب بدبختي او شده، آتش کينه در دلش شعله‏ور گشت و خواست انتقام خويش را از فرزندان آدم بگيرد.
البته مقصد اصلي خود او بود - نه آدم و نه فرمان خدا - ولي غرور و خودخواهي توأم با لجاجتش اجازه نمي‏داد اين واقعيت را درک کند. از اين رو عرض کرد: پروردگارا! اکنون که چنين است مرا تا روز رستاخيز مهلت ده. اين اجازه گرفتن براي اين بود که به لجاجت، عناد، دشمني و خيره سري خود ادامه دهد!
خداوند هم اين خواسته او را پذيرفت و فرمود: مسلما تو از مهلت يافتگاني؛ ولي نه تا روز مبعوث شدن خلايق در رستاخيز، بلکه تا وقت و زماني معين.
مفسّران در اينکه منظور از «يوم الوقت المعلوم» چه روزي است، احتمالات متعددي داده‏اند. برخي آن را پايان اين جهان مي‏دانند؛ چرا که در آن روز همه موجودات زنده مي‏ميرند، و تنها ذات خداوند مي‏ماند. [2] .
گروهي احتمال داده‏اند: منظور از آن روز قيامت است؛ ولي اين احتمال نه با ظاهر آيات مورد بحث مي‏سازد - که لحن آن نشان مي‏دهد با تمام خواسته او موافقت نشد - و نه با آيات ديگر قرآن که خبر از مرگ عموم زندگان در پايان اين جهان مي‏دهد.
اين احتمال نيز وجود دارد که آيه ياد شده، اشاره به زماني باشد که هيچ کس جز خدا نمي‏داند. [3] .
آنچه اين عبارت را در بحث «مهدويّت» وارد ساخته؛ برخي رواياتي است که «يوم الوقت المعلوم» را دوران ظهور حضرت مهدي‏عليه السلام دانسته است.
از وهب بن جميع آزاد شده اسحاق بن عمار نقل شده که گفت: «از حضرت صادق‏عليه السلام درباره اين گفته ابليس پرسيدم که. پروردگارا پس مرا تا روزي که خلايق برانگيخته شوند، مهلت ده؛ خداوند فرمود: البته تو از مهلت داده شدگاني تا به روز و هنگام معيّن و معلوم» - آن چه روزي خواهد بود؟ فرمود: وقت معلوم روز قيام قائم آل محمد است. هرگاه خداوند او را برانگيزد... ابليس مي‏آيد، در حالي که بر زانوانش راه مي‏رود و مي‏گويد: اي واي از اين روزگار! آن گاه از پيشاني‏اش گرفته شده، گردنش زده مي‏شود. آن هنگام روز وقت معلوم است که مدت او به پايان مي‏رسد». [4] .
بعيد نيست مقصود از روايت، اين باشد که با روشن شدن حقايق در عصر ظهور و رشد بسيار بالاي عقلاني انسان‏ها در آن عصر، ديگر مجالي براي اغواي شيطان باقي نخواهد ماند و عملاً خلع سلاح و نابود مي‏گردد و اين پايان مهلت او است. [5] .

پی نوشت ها:
[1] ص (38)، آيات 81 - 75.
[2] قصص (28)، آيه 88.
[3] تفسير نمونه، ج 19، ص 343.
[4] دلائل الامامة، ص 240.
[5] ر.ک: کمال‏الدين، ج 2، ص 42، ح 5؛ الثاقب في المناقب، ص 310؛ دلائل الامامة، ص 246؛ اثبات الوصية، ص 15.