سومين نايب خاصّ از نواب اربعه حضرت مهديعليه السلام، محدث، فقيه و متکلم شيعي ايراني، حسين بن روح نوبختي است. وي در ميان شيعيان بغداد، از اشتهار خاصي برخوردار بود و يکي از افراد مورد اطمينان و اعتماد محمد بن عثمان عمري به شمار ميرفت.
او در خلال سالهاي 326 - 305 ه .ق به عنوان نايب امام زمانعليه السلام، واسطه بين امام و شيعيان بود. حسين بن روح اگرچه داراي فضيلتهاي فراواني بود؛ ولي عمدتاً شهرت و اعتبار او، به مسأله نيابتش باز ميگردد.
محمدبن عثمان، او را حلقه اتصال بين خود و وکلاي ديگرش در بغداد قرار داد. وي در دربار عباسي در زمان حيات نايب دوم، نفوذ فوق العادهاي داشت و از ناحيه برخي مقامات دولتي کمکهاي مالي به ايشان ميرسيد. [1] .
نايب دوم، از دو يا سه سال قبل از وفات خود، با ارجاع برخي از شيعيان به حسين بن روح نوبختي - که اموالي از سهم امام و غير آن پيش او ميبردند - زمينه را براي نيابت وي از طرف امام زمانعليه السلام هموار مينمود و به کساني که در اين موضوع دچار شک و ترديد ميشدند، تأکيد ميکرد که اين دستور، از طرف امامعليه السلام صادر شده است. [2] .
او در انتصاب حسين بن روح به جانشيني خود، تأکيد فراواني ميکرد. گاهي به صورت انفرادي و گاهي در ميان عموم شيعيان مخلص و وکلاي خويش، اين مطلب را تذکر ميداد. اين تأکيد بدان علّت بود که از طرف ائمّهعليهم السلام، نصّي دالّ بر وثاقت، امانت و نيابت حسين بن روح صادر نشده بود. از طرفي در ميان وکلاي بغداد، کساني بودند که در ظاهر ارتباط محمدبن عثمان با آنان بيشتر بود؛ از اين رو عوام و خواص شيعيان، تصور نميکردند حسين بن روح به جانشيني انتخاب گردد. بدين جهت نايب دوم از هر فرصتي براي تبيين نيابت ايشان از طرف امام زمانعليه السلام، براي رفع شک و ترديد از آنان استفاده ميکرد. [3] .
پس از وفات ابوجعفر عمري و وصيت او در نصب حسين بن روح به عنوان نايب سوم امام غايب، ابوالقاسم حسين بن روح به «دارالنيابة» در بغداد آمد و بزرگان شيعه به گرد او جمع شدند.
حسين بن روح با همکاري وکلاي بغداد و ساير مناطق، کار خويش را در جايگاه نيابت امام زمانعليه السلام شروع نمود و توانست با روش و سيره معقولانه و منطقي، در بين دوست و دشمن از مقبوليت بالايي برخوردار باشد.
به جهت انتساب او به خاندان نوبختي و نفوذ آنان در دربار عباسي و نيز در رأس کار بودن برخي از خاندان فرات - که متمايل به شيعه و طرفدار آنان بودند - در اوايل کار با مانعي از طرف حکومت مواجه نبود. از طرفي با تأکيدهاي فراوان محمدبن عثمان، عموم شيعيان و خواص نيز در نيابت ايشان دچار شک و ابهام نگشتند؛ از اين رو در زمان ايشان مدعيان دروغين چنداني وجود نداشت.
روايات حاکي از آن است که موقعيت حسين بن روح به عنوان سفير امام دوازدهم - بر عکس سفير اوّل و دوم - در بين اماميّه آشکار بود. به همين دليل عدهاي از عوام اماميّه، بر آن شدند تا وکلاي نواحي خود را ناديده گرفته، به طور مستقيم با خود او در تماس باشند؛ ولي رفته رفته با انجام تغييراتي در دستگاه حاکمه و برکنار شدن برخي حاميان او، وضع دگرگون شد؛ به نحوي که وي بخشي از اواخر عمر خود را در زندان به سر برد. [4] .
از جمله حوادث مهم دوران نيابت حسين بن روح، جدا شدن ابوجعفر محمدبن علي شلمغاني (معروف به ابن ابي عزاقر) از آيين شيعي و تکفير او به دست حسين است. [5] .
گفتني است ملاک انتخاب افراد در نيابت، علم و دانش بود؛ اما در راستاي نيابت مسائل ديگري نيز مورد توجه بود. از مهمترين اين امور راز داري و حفظ امر امامت بود که افراد انتخاب شده، داراي اين ويژگي مهم بودهاند.
از ابوسهل نوبختي پرسيدند! چگونه شد که ابوالقاسم حسين بن روح براي امر نيابت برگزيده شد و شما نشديد؟! گفت: ايشان (ائمهعليهم السلام) آگاهترند دراينکه چه کسي را انتخاب کنند. از آنجايي که من اهل مناظره با مخالفان و مراوده با آنان هستم؛ اگر مکان حضرت را آن گونه که نايب خاصّ ميداند بدانم، ممکن است در گفتههاي خود فاش کنم. در حالي که حسين بن روح [چنين نيست و] اگر حضرت حجّت، زير لباس او باشد و او را با قيچي تکه تکه کنند، غير ممکن است آن حضرت را آشکار سازد. [6] .
حسين بن روح در سال 326 ه .ق دار فاني را وداع گفت و به دار باقي شتافت. اگرچه در سال وفات او اختلافي نيست؛ ولي در محل دفن ايشان اختلاف و شبهاتي وجود دارد. قبر ايشان در بغداد است؛ ولي مشخص نيست در قسمت غربي آن است يا قسمت شرقي.
پی نوشت ها:
[1] کتاب الغیبة، ص 372، ح 343.
[2] همان، ص 369، ح 337 و ح 335.
[3] همان، ص 369، ح 336.
[4] ر.ک: همان، ص 302، ح 256.
[5] همان، ص 389، ح 355.
[6] همان، ص 391، ح 358.
